ఇరవయ్యో శతాబ్దపు అత్యంత ప్రాధాన్యం కలిగిన కవితల్లో ఒకటని పేరొందిన ‘ద వేస్ట్‌ లాండ్‌’కు ఇది శతాబ్ది సంవత్సరం. టి.ఎస్‌. ఎలియట్‌ ఆంగ్లంలో రాసిన ఈ 434 పంక్తుల దీర్ఘ కవిత 1922 అక్టోబరు, నవంబరుల్లో ప్రచురితమైంది. డిసెంబరులో మొదటిసారి పుస్తక రూపంలో వచ్చింది. కవిత ఉల్లేఖనం(ఎపిగ్రాఫ్‌) గ్రీకు భాషలో ఇలా మొదలవుతుంది: ‘‘సిబిల్‌! నీకేం కావాలి?’’  ‘‘నాకు చచ్చిపోవాలని ఉంది.’’ బ్రిటిష్‌ గాథల్లో ‘హోలీ గ్రెయిల్‌’(పవిత్ర పాత్ర)ను సంరక్షించడానికి నియుక్తుడైన సుదీర్ఘ బ్రిటన్‌ రాజుల పరంపరలో చివరివాడు ఫిషర్‌ కింగ్‌. కానీ ఆయన కాలికి అయిన గాయం వల్ల నడవలేకపోతాడు, గుర్రం అధిరోహించలేకపోతాడు, తన విధులు నిర్వర్తించలేకపోతాడు. దానివల్ల  ఆయన భూములు బంజరుగా మారిపోతాయి. దాన్ని ఆధునిక కాలానికి ప్రతీకగా చేస్తూ, మొదటి ప్రపంచయుద్ధం, స్పానిష్‌ ఫ్లూల వల్ల లక్షలాది మందిని పోగొట్టుకున్న యూరప్‌ ఖండాన్ని కూడా ఎలియట్‌ ఒక ‘బంజరు నేల’గా చూశాడు. అక్కడ సూర్యుడు కఠినంగా ఉంటాడు. మోడువారిన చెట్లు ఏ నీడా ఇవ్వవు. చిమ్మెటలు ఏ పాటా పాడవు. జలధారలు ఎటూ పరుగులిడవు.  అమెరికాలోని ‘బోస్టన్‌ బ్రాహ్మణ’ కుటుంబంలో జన్మించి, ఇంగ్లండ్‌లో స్థిరపడిన ఎలియట్‌ (1888–1965) ఈ కవిత రాయడానికి ముందు నెర్వస్‌ డిజార్డర్‌తో బాధపడుతున్నాడు. వైద్యులు విశ్రాంతి తీసుకొమ్మని చెప్పారు. పనిచేస్తున్న బ్యాంకు ఉద్యోగానికి మూడు నెలల సెలవుపెట్టి, భార్య వివియన్‌తో కలిసి ఇంగ్లండ్‌లోని కెంట్‌ తీరానికి వెళ్లాడు. అయినా ఆలోచనలు సలపడం మానలేదు. ఇంటా, బయటా దుఃఖం వ్యాపించివుంది. సమాజం ముక్కలైంది. ఆధ్యాత్మిక దర్శిని లేదు. గత సాంస్కృతిక వైభవం లేదు. ప్రేమ, సాన్నిహిత్యం కేవలం భౌతికమైనవిగా మారిపోయాయి. శృంగారం కూడా అత్యాచారానికి దాదాపు సమానం. అంతకుముందు బతికి ఉన్నవాడు చచ్చి పోయాడు. ఇప్పుడు బతికి ఉన్నవాళ్లం నెమ్మదిగా చచ్చిపోతున్నాం. ‘‘పాశ్చాత్య సంస్కృతికి చచ్చి పోవలసిన సమయం వచ్చింది. దానికి చావు కావాలి. దానికి కొత్త బతుకు కావాలి. ఈ చావు బతుకుల మధ్య ఉన్న పాశ్చాత్య సంస్కృతి పట్ల ఆవేదన ఎలియట్‌ కవితలో ప్రధాన విషయం’’ అంటారు సూరపరాజు రాధాకృష్ణమూర్తి. ఐదు విభాగాలుగా ఉండే ఈ కవితకు తుదిరూపం ఇవ్వడానికి చాలాముందు నుంచే ఎలియట్‌ మనసులో దీనిగురించిన మథనం జరుగుతోంది. ఆధునిక కవిత్వానికి జీవం పోసినదిగా చెప్పే ఈ కవిత మీటర్‌ను పాటిస్తూనూ, అది లేకుండానూ సాగుతుంది. తొలిప్రతిని స్నేహితుడైన మరో కవి, సంపాదకుడు ఎజ్రా పౌండ్‌కు పంపగానే, చాలా మార్పులు చెబుతూనే, ‘ఇది ప్రపంచాన్ని ప్రభా వితం చేయబోయే కవిత’ అని సరిగ్గానే గుర్తించాడు. ఏప్రిల్‌ అత్యంత క్రూరమైన నెల, మృత నేల లైలాక్స్‌ను పూస్తోంది, స్మృతులనూ కోర్కెలనూ కలుపుతోంది... గతేడాది నీ ఉద్యానంలో నువ్వు నాటిన ఆ శవం మొలకెత్తడం మొదలైందా?... ‘ద వేస్ట్‌ లాండ్‌’ కవిత అస్పష్టంగా ఉంటుంది. తర్కాన్ని అతిక్రమిస్తుంది. సహజ ఆలోచనా విధానాన్ని ధ్వంసం చేస్తుంది. ముఖ్యంగా అనేక భాషల సాహిత్యాల్లోని వాక్యాలను యథాతథంగా ఉపయోగించాడు ఎలియట్‌. బైబిల్, బృహదారణ్యక ఉపనిషత్తు, బౌద్ధ సాహిత్యంతో పాటు హోమర్, సోఫోక్లిస్, డాంటే, షేక్‌స్పియర్, మిల్టన్, హెర్మన్‌ హెస్, బాదలేర్‌ లాంటి పదుల కొద్దీ కవుల పంక్తులు ఇందులో కనిపిస్తాయి. పాఠకుడు కూడా కవి అంత చదువరి కావాలని డిమాండ్‌ చేస్తుంది ఈ కవిత. కానీ ‘నిజమైన కవిత్వం అర్థం కాకముందే అనుభూతమవుతుంది’ అన్నాడు ఎలియట్‌. ఇది ఆయన కవితకు కూడా వర్తిస్తుందన్నట్టుగా, అర్థం చేసుకోవడం ఆపితే అర్థం అవుతుందన్నాడు ఐఏ రిచర్డ్స్‌. దాన్ని భావ సంగీతం అన్నాడు. సంధ్యవేళ పగుళ్లూ, రిపేర్లూ, పేలుళ్లూ! టవర్లు కూలుతున్నాయి. జెరూసలేం, ఏథెన్స్, అలెగ్జాండ్రియా, వియన్నా, లండన్‌. అన్నీ అవాస్తవికం. లండన్‌ బ్రిడ్జి మీద జనాలు ప్రవహిస్తు న్నారు. ఇందులో ఎంతమంది విడిపడి, వేరుపడిపోయారో! వాళ్ల పాదాల మీదే చూపు నిలిపి నడు స్తున్నారు. మృతజీవుల్లా సంచరిస్తున్నారు. లండన్‌ బ్రిడ్జి కూలిపోతోంది, కూలిపోతోంది. లండన్‌ బ్రిడ్జ్‌ ఈజ్‌ ఫాలింగ్‌ డౌన్‌ ఫాలింగ్‌ డౌన్‌ ఫాలింగ్‌ డౌన్‌... అన్నట్టూ, నీ పక్కన ప్రతిసారీ నడుస్తున్న ఆ మూడో మనిషి ఎవరు? నేను లెక్కపెట్టినప్పుడు కేవలం నువ్వు, నేను, పక్కపక్కన, కానీ నేను ముందటి తెల్లటి దోవకేసి చూసినప్పుడు, ఎప్పుడూ ఎవరో ఒకరు నీ పక్కన నడుస్తున్నారు. ద. ద. ద. దత్త. దయత్వం. దామ్యత. ఇవ్వడం. దయచూపడం. నియంత్రణ. శాంతిః శాంతిః శాంతిః ఎలియట్‌ను ఆధునికతకు ఆద్యుడని అంటారు. ఇది ఎలియట్‌ యుగం అన్నారు. అత్యంత ప్రతిష్ఠాత్మక నోబెల్‌ పురస్కారం ఆయన్ని 1948లో వరించింది. అయితే, విమర్శలు లేవని కాదు. ఎలియట్‌ను కవే కాదన్నవాళ్లు ఉన్నారు. ఆయన్ని దేవుణ్ణి చేసి పడేశారని విసుక్కున్నారు. ‘ద వేస్ట్‌ లాండ్‌’ను అతుకుల బొంత కవిత అన్నారు. గుప్పెడు కవిత్వానికి బారెడు వివరాలు అవసరమైన దీన్ని చదవడం దుర్భరం అని చెప్పే రాబర్ట్‌ ఎరిక్‌ షూమేకర్‌ లాంటి ఆధునిక విమర్శకులూ లేకపోలేదు. కానీ ఈ కవిత గురించి ఎవరో ఒకరు ఇప్పటికీ మాట్లాడుతూనే ఉన్నారు. వందేళ్లుగా అది చదవాల్సిన కవితగానో, చదివి పక్కన పెట్టాల్సిన కవితగానో సాహిత్య ప్రియుల జాబితాలో ఉంటూనే ఉంది. కవి అనేవాడు తనను తాను ఆత్మార్పణం చేసుకుని, తాను అన్నవాడు లేకుండాపోయి రాయాలన్న ఎలియట్‌ స్ఫూర్తితో మాత్రం ఎవరికీ పెద్దగా విభేదం లేదు. ఇదీ చదవండి: మాంద్యం ముప్పు ఎవరికి?


 గ్రీకు నాటకకర్తల్లో సోఫొక్లిస్ (క్రీ.పూ.5వ శతాబ్దం) తన జీవితకాలంలోనూ ఆ తర్వాతా ఐరోపీయ సాహిత్యాన్నీ, చింతననూ ప్రభావితం చేసినట్టుగా మరే గ్రీకు రచయితా ప్రభావితం చేయలేదు. అతడు రాసిన నాటకాల్లో కేవలం ఏడే  లభ్యమవుతున్నా వాటన్నింటిలో విశిష్టమైనది యాంటిగని. దీనిని ప్రసిద్ధ విద్యావేత్త ఎం.ఆర్.అప్పారావు తెలుగు అనువాదం చేస్తే 30 ఏళ్ల క్రితమే సాహిత్య అకాడెమీ ప్రచురించింది.
 
  యాంటిగని కథ చాలా సరళం. ఒక మహారాజు. ఆయనకు ఇద్దరు కొడుకులు ఇద్దరు కూతుళ్లు. కొడుకుల పేర్లు ఎటియోకిల్స్, పోలినేసిస్. కూతుళ్ల పేర్లు యాంటిగని, ఇస్మెనె. మహారాజు చనిపోయాక థీబ్స్ నగర రాజ్యాన్ని  కొడుకులిద్దరూ వంతుల వారీగా పరిపాలన సాగించడానికి ఒప్పందం చేసుకొని ఉంటారు. కథ ప్రారంభం నాటికి ఎటియోకిల్స్ పరిపాలన చేస్తూ ఉంటాడు. అతని వంతు ముగిసింది. ఇప్పుడు పోలినేసిస్ వంతు. కాని పరిపాలనను పోలినేసిస్‌కు ఇవ్వడానికి ఎటియోకిల్స్ నిరాకరిస్తాడు. దాంతో పోలినేసిస్ తన సోదరుడి మీద (అంటే థీబ్స్ నగరరాజ్యం మీద) యుద్ధం ప్రకటిస్తాడు.
  
  అయితే అప్పటికే వీరి సోదరి యాంటిగనితో తన కుమారుడి నిశ్చితార్థం చేసుకొని ఉన్న క్రెయోన్ అనే రాజప్రతినిధి ఈ యుద్ధంలో ఎటియోకిల్స్ తరఫున నిలబడతాడు. దురదృష్టవశాత్తూ యుద్ధంలో అన్నదమ్ములిద్దరూ ఒకరి చేతిలో ఒకరు హతమవుతారు. క్రెయోన్ రాజవుతాడు. తమ నగరరాజ్యం పట్ల విధేయతతో ఉండి దాని రక్షణ కోసం యుద్ధం చేసిన ఎటియోకిల్స్‌కి రాజలాంఛనాలతో అంత్యక్రియలు జరపాలని, నగర రాజ్యం మీద యుద్ధం ప్రకటించిన పోలినేసిస్‌కి ఎటువంటి అంత్యక్రియలూ నిర్వహించకూడదనీ, ఆ శవాన్ని కాకులూ గద్దలూ పీక్కు తినాలనీ క్రెయోన్ ఆదేశాలు జారీ చేస్తాడు. తన శవానికి అంత్యక్రియలు జరగకపోవడం కన్నా ఒక ప్రాచీన గ్రీకు పౌరుడికి పెద్ద అవమానం మరొకటి లేదు. అందుకని అతడి సోదరి యాంటిగని ఆ శవానికి కనీస లాంఛనప్రాయంగానైనా అంత్యక్రియలు నిర్వహించాలని ప్రయత్నిస్తుంది. అలా చెయ్యడం ద్వారా ఆమె రాజధర్మానికీ, భ్రాతృధర్మానికీ మధ్య ఒక సంఘర్షణకి తెర తీస్తుంది.
  
  ఇది సహజంగానే క్రెయోన్‌కి ఆగ్రహం తెప్పిస్తుంది. అతడు యాంటిగనిని ప్రశ్నించినప్పుడు ఆమె తనకి సోదరుడి పట్ల ధర్మం నిర్వహించడమే ముఖ్యమని అందుకు తాను చావుకు కూడా వెనకాడననీ చెప్తుంది. తన సోదరుడి శవానికి లాంఛనప్రాయంగానే కాక సమగ్రంగా అంత్యకర్మలు నిర్వహించడానికి పూనుకుంటుంది. దాంతో ఆగ్రహించిన క్రెయోన్ యాంటిగనికి సజీవమరణశిక్ష విధిస్తాడు.
  
  కాని కథ అక్కడితో ఆగదు.  గ్రీకు నాటకాల్లో తరచు కనిపించే టైరీషియస్ అనే అంధసాధువు క్రెయోన్ దగ్గరకు వచ్చి పోలినేసిస్ శవానికి రాజలాంఛనాలతో అంత్యకర్మలు నిర్వహించమని, యాంటిగనిని విడుదల చెయ్యమని సలహా ఇస్తాడు. క్రెయోన్ వినడు. దాంతో టైరీషియస్ ఆగ్రహించి క్రెయోన్ ఇంట్లోనే దారుణమైన పరిణామాలు సంభవించనున్నాయని హెచ్చరించి వెళ్లిపోతాడు. యాంటిగనికి మరణశిక్ష పడిందని తెలిసి ఆమెకు కాబోయే వరుడు హీమోన్ (క్రెయోన్ కొడుకు) ఆత్మహత్య చేసుకుంటాడు. కొడుకు మరణించాడని తెలిసి అతడి తల్లి, క్రెయోన్ భార్య కూడా ఆత్మహత్య చేసుకుంటుంది. కొడుకునీ భార్యనీ పోగొట్టుకున్న క్రెయోన్ కూడా భగ్నహృదయంతో మృత్యువుకి ఎదురేగుతాడు.
  
  స్థూలంగా ఇదీ కథ. దీనిని సోఫోక్లీస్ ట్రాజెడీ అన్నాడు. అయితే ఈ కథ విషాదాంత నాటకమెట్లా అయింది? నాటకం ముగిసేటప్పటికి నాలుగు మరణాలు సంభవించినందువల్లనా? నాటకానికి యాంటిగని అని పేరు పెట్టినందువల్ల రెండువేల యేళ్ల పాటు ఈ నాటకాన్ని యాంటిగనికి సంభవించిన ట్రాజెడీగానే భావించారు. కాని యాంటిగని చేసింది వీరోచితకృత్యం కదా. ఆమె కథ వీరరసోత్పాదకం తప్ప కరుణ రసోత్పాదకం ఎలా అవుతుంది? అంటే మనం నాటకాన్ని సరిగ్గా చదవలేదన్న మాట.
  గ్రీకు నాటకాల్లో నాయకుడు విషాదాంతం వైపు నడవడానికి అతడి వ్యక్తిత్వంలో ఉండే పగులు కారణమవుతుంది. ఆ పగులుకి ముఖ్యకారణం ఆ నాయకుడు ఒక గర్వాంధతకు లోను కావడం. గ్రీకులు దాన్ని జిఠఛటజీట అన్నారు. అంటే ఏ కారణం వల్లగానీ మనిషి తాత్కాలికంగా ఒక గర్వాంధతకి లోనవుతాడు. ఆ గర్వాంధత అతణ్ణి అభిశప్తుణ్ణి చేస్తుంది.  అటువంటి గర్వాంధత ఫలితం పతనం, గ్లాని, విషాదం. దాన్ని గ్రీకులుnemesisఅన్నారు.
  
  యాంటిగని నాటకంలో యాంటిగని ఒక జిఠఛటజీటకి లోనయింది. ఆమె తన సోదరుడి పట్ల భ్రాతృధర్మాన్ని నెరవేర్చి ఊరుకోకుండా ఆ విధంగా నెరవేర్చడంలో ఒక అద్వితీయ సంతోషాన్ని, కించిదున్మత్తతనీ అనుభవించింది. ఒక మనిషి తన కర్తవ్యం నెరవేర్చడంలో గర్వించవలసిందేమీ లేదు. కర్తవ్య నిర్వహణ దానికదే ఒక కనీస బాధ్యత. దాన్నుంచి ప్రత్యేకంగా సంతోషం పొందుతున్నావంటే దానర్థం భారతీయ పరిభాషలో చెప్పాలంటే ఆ కర్మ నిష్కామ కర్మ కాలేదని అర్థం. ఆసక్తితో చేసే కర్మ మనిషిని బంధించి తీరుతుంది. యాంటిగని విషయంలో జరిగిందదే. మరొక రకంగా ఇది క్రెయోన్ ట్రాజెడీ కూడా. ఎందుకంటే క్రెయోన్ కూడా తన రాజధర్మాన్ని నిర్వహించడంలో ఒక అద్వితీయ సంతోషాన్ని పొందడమే కాక ఆ క్రమంలో ఒక నిష్టూర వ్యక్తిత్వాన్ని ప్రదర్శించాడు. ఒక రాజు తన రాజధర్మాన్ని నిర్వహిస్తున్నందుకు నిష్టూరంగానూ కర్కశంగానూ మారవలసిన అవసరం లేదు. ఆ నిష్టూరత్వమే అతడి ఇంట్లో పెను విషాదాన్ని సృష్టించింది.
  
  మొదట చదివినప్పుడు రాజధర్మానికీ భ్రాతృధర్మానికీ సంఘర్షణగా కనిపించిన ఈ కథ నిజానికి మనుషులు తమ ధర్మాన్ని తాము నిర్లిప్తతతో నిర్వహించకుండా ఆసక్తితో నిర్వహిస్తే దాని ఫలితాలు విషాదంగా పరిణమిస్తాయని చెప్పడంగా ఇప్పుడు అర్థమవుతున్నది నాకు.
  - వాడ్రేవు చినవీరభద్రుడు